नमस्कार पाठको, आज हम हिंदी व्याकरण के महत्वपूर्ण टॉपिक तत्सम और तद्भव शब्द (Tatsam Shabd & Tadbhav) के बारे में अध्ययन करेंगे। इस अध्ययन के दौरान हम विभिन बिन्दुओ पर गौर करेंगे जैसे तत्सम, तद्भव और अर्द्धतत्सम शब्द किसे कहते हैं? यहां पर आपको तत्सम और तद्भव शब्द से सम्बंधित विभिन प्रश्नो के जवाब देने का प्रयास किया गया है।
परीक्षा की दृष्टि से यदि बात करे तो हम आपको यह बता दे की यह अध्याय बहुत ही अधिक महत्वपूर्ण है। किसी भी भर्ती परीक्षा का पेपर आप देख लीजिये आपको इस अध्याय यानि तत्सम शब्द और तद्भव शब्द में से बहुत से प्रश्न देखने को मिल जायेंगे। जिन्हे आप यदि अच्छे से अध्ययन कर ले तो आप आसानी से किसी भी प्रश्न पत्र में अच्छे अंक प्राप्त कर सकते हैं। तो आइयें शुरू करते हैं आज का विशेष अध्ययन।
तत्सम शब्द किसे कहते हैं?
‘तत्’ तथा ‘सम’ के मेल से तत्सम शब्द बना है। ‘तत्’ का अर्थ होता है-‘उसके’ तथा ‘सम’ का अर्थ है ‘समान’ ।
अर्थात् उसके समान, ज्यों का त्यों। अतः किसी भाषा में प्रयुक्त उसकी मूल भाषा के शब्द जब ज्यों के त्यों प्रयुक्त होते हैं, तत्सम शब्द कहलाते हैं।
तत्सम शब्द की परिभाषा :-
“हिन्दी की मूल भाषा संस्कृत है, अतः संस्कृत भाषा के जो शब्द हिन्दी भाषा में अपरिवर्तित रूप में ज्यों के त्यों प्रयुक्त हो रहे हैं,
हिन्दी भाषा के तत्सम शब्द कहलाते हैं।”
जैसे- अग्नि, आम्र, कर्ण, दुग्ध, कर्म, कृष्ण।
- वे शब्द भी हिन्दी में तत्सम शब्दों की श्रेणी में आते हैं जिन्हें आज की आवश्यकतानुसार संस्कृत शब्दों में
संस्कृत के ही उपसर्ग या प्रत्यय लगाकर बना लिए गये हैं, - जैसे-क्रय शक्ति, आयुक्त, प्रौद्योगिकी, उत्पादनशील, आकाशवाणी, दूरदर्शन।
- साथ ही कुछ ऐसे शब्द भी हिन्दी में तत्सम शब्द कहलाते हैं जिन्हें संस्कृत भाषा के प्रचलन काल में ही विदेशी भाषाओं या
अन्य स्रोतों से लेकर संस्कृत ने अपना लिया फिर संस्कृत से हिन्दी में भी आ गये।
जैसे-दीनार, सिन्दूर, मुद्रा, मर्कट, रात्रि, केन्द्र, यवन, तांबूल, तीर, असुर, पुष्प, नीर, गण, गंगा, कदली आदि।
तद्भव शब्द किसे कहते हैं?
‘तद्भव’ शब्द ‘तत्’ तथा ‘भव’ के मेल से बना है। ‘तत्’ का अर्थ है ‘उससे’ तथा ‘भव’ का अर्थ है ‘उत्पन्न’।
अर्थात् ‘उससे उत्पन्न।’ यहाँ ‘उससे’ शब्द संस्कृत’ के लिए प्रयुक्त हुआ है।
हिन्दी भाषा के वे शब्द जो सीधे संस्कृत से ज्यों के त्यों नहीं लिए गये बल्कि वे शब्द जो संस्कृत से पालि, पालि से प्राकृत, प्राकृत से अपभ्रंश तथा अपभ्रंश से पुरानी हिन्दी से होते हुए घिस-पिटकर परिवर्तित रूप में हिन्दी में प्रयुक्त हो रहे हैं, हिन्दी के तद्भव शब्द कहलाते हैं। जैसे संस्कृत के पितृ से पिता, मातृ से माता, अग्नि से आग, आम्र से आम, गोधूम से गेहूँ रूप में परिवर्तित होकर हिन्दी में प्रयुक्त हो रहे हैं।
1. यदि किसी शब्द में अनुनासिक (चन्द्रविन्दु) का प्रयोग होता है तो वह प्रायः तद्भव शब्द माना जाता है। 2. ड़ व ढ़ वर्ण का प्रयोग भी सदैव तद्भव शब्द में ही होता है।
अर्धतत्सम शब्द किसे कहते हैं?
हिन्दी भाषा के वे तद्भव शब्द जो सीधे संस्कृत से पुरानी हिन्दी के समय में आकर परिवर्तित हो गये; हिन्दी के अर्द्ध तत्सम शब्द कहलाते हैं । अर्थात् वे शब्द जो संस्कृत के अपने मूल रूप से थोड़े से विकृत रूप में हिन्दी में अपनाये गये हैं, ध्यान से देखने पर ये संस्कृत (तत्सम) रूप का स्पष्ट आभास कराते हैं। डॉ. ग्रियर्सन एवं डॉ. चटर्जी संस्कृत के उन शब्दों को अर्द्ध तत्सम शब्द मानते हैं जो उच्चारण की अशुद्धता या असावधानी के कारण किंचित परिवर्तित हो गये।
तत्सम और तद्भव शब्दों के उदाहरण
यहां पर आपको तत्सम और तद्भव शब्द के उदाहरण दिए जा रहे है जिनका अध्ययन करके आप अपने ज्ञान को और अधिक बढ़ा सकते हैं। अधिक से अधिक प्रयास के माध्यम से आप इस अध्याय से सम्बंधित सभी प्रश्न बहुत अच्छे से हल कर पाएंगे और आपके सारे भर्ती परीक्षाओ में अच्छे अंक होंगे।
तत्सम | तद्भव |
एकादश | ग्यारह |
द्वादश | बारह |
त्रयोदश | तेरह |
चतुर्दश | चौदह |
पंचदश | पंद्रह |
षोडश | सोलह |
सप्तदश | सत्रह |
अष्टादश | अठारह |
ऊनविंशति | उन्नीस |
विंशति | बीस |
त्रिंशत् | तीस |
चत्वारिंशत् | चालीस |
पंचाशत् | पचास |
षष्टि | साठ |
सप्तति | सत्तर |
अशीति | अस्सी |
नवति | नब्बे |
शत् | सौ |
लक्ष | लाख |
दशलक्ष | दस लाख |
कोटि | करोड़ |
दशकोटि | दस करोड़ |
अर्बुद | अरब |
खर्व | खरब |
शून्य | सूना |
पाद | पाव |
अद्र्धतृतीय | ढ़ाई |
अद्र्ध | आधा |
त्रिभागिक | तिहाई |
पादोन | पौन |
चतुर्थिक | चौथाई |
सपाद | सवा |
साद्र्ध | साढ़े |
द्वयद्र्ध | डेढ़ |
अद्य | आज |
पर:श्वस् | परसों |
सवेला | सबेरे |
झटति | झट |
परं | पर |
नीचैस् | नीचे |
उच्चैस् | उच्चा |
कर्तन | काटना |
क्षोद | खोदना |
गणन | गिनना |
चर्वण | चबाना |
स्नान | नहाना |
निगरण | निगलना |
लुंचन | नोचना |
प्रसारण | फहराना |
उपरि | ऊपर |
पृष्ठे | पीछे |
अपर | और |
अच्छ: | अच्छा |
परिधान | पहनना |
पृच्छण | पूछना |
वंटन | बाँटना |
वर्षण | बरसना |
विक्रयण | बिकना |
कल्य | कल |
अतरसों: | तरसों |
त्वरित | तुरंत |
अपि | भी |
नित्य | नित |
सार्धम् | साथ |
बहुत्व | बहुत |
खादन | खाना |
गलन | गलना |
गुंजन | गूँजना |
चुंबन | चूमना |
लंघन | लाँघना |
निर्वाहन | निबाहना |
पतन | पड़ना |
स्फाटन | फाड़ना |
विच् | बीच |
अवार | ओर |
पार्श्व: | पास |
तुरते | तुरंत |
प्रापण | पाना |
स्फुटन | फूटना |
वद्र्धन | बढ़ना |
बंधन | बाँधना |
मंडन | मढ़ना |
मुद्रण | मूँदना |
लिप्त | लिपटना |
संतापना | सताना |
धावन | धोना |
तपन | तपना |
रुष्ट | रूठना |
क्षरण | छहराना |
जेमन | जीमना |
किम् | क्या |
इयत् | इतना |
छोरन | छोड़ना |
जागरण | जागना |
दंशन | डसना |
तर्कन | ताकना |
स्तंभन | थामना |
यावत् | जितना |
एष: | यह |
कियत् | कितना |
तादृश | तैसा |
अभ्यंतर | भीतर |
झंप | झुमना |
ध्वंसन | ढहना |
द्रु | दौड़ना |
पतन | पड़ना |
पान | पीना |
कोऽपि | कोई |
तत: | तो |
जीव | जी |
आषाढ | असाढ़ |
पंचमी | पँचमी |
चतुर्दशी | चौदस |
पूर्णिमा | पूर्णमासी |
तिथिवार | त्योहार |
भाद्रपद्र | भादों |
प्रतिपदा | परिवा |
रक्षण | रखना |
लेपन | लीपना |
रुदन | रोना |
ढक्क | ढकना |
शयन | सोना |
गान | गाना |
चालन | छानना |
उद्गिलन | जुगालना |
स: | सो |
एतादृश | ऐसा |
ज्वलन | जलना |
यान | जाना |
तोडन | तोड़ना |
मरण | मरना |
दमन | दबाना |
यादृश | जैसा |
आत्मन् | आप |
कीदृश | कैसा |
उवत् | उतना |
बहि: | बाहर |
दोलन | झूलना |
स्थापना | थापना |
पचन | पचना |
प्रापण | पाना |
पूजन | पूजना |
य: | जो |
अग्रे | आगे |
थूत्कार | थू-थू |
पौष | पोस |
त्रियोदशी | तेरस |
सप्तमी | सत्तमी |
अमावस्या | अमावस |
दीपावली | दीवाली |
फाल्गुन | फागुन |
नवमी | नौमी |
पक्षवार | पखवारा |
नक्षत्र | नखत |
प्रहर | पहर |
श्रावण | सावन |
चतुर्थी | चौथ |
चैत्र | चेत |
वैशाख | बैसाख |
जयेष्ठ | जेठ |
तृतीया | तीज |
क्षण | छिन |
युग | जुग |
घटी | घड़ी |
यम | जम |
भट्ट | भाँड |
आर्य | आजा |
आभिर | अहीर |
गुर्जर | गूजर |
कंसकार | कँसेरा |
यशोदा | जसोदा |
कृष्ण | कान्ह |
स्वर्णकार | सुनार |
कुंभकार | कुम्हार |
कृषाण | किसान |
गोपाल-गोपालक | ग्वाला |
गड्डरिक | गड़रिया |
अट्टालिका | अटारी |
यादव | जादव |
टट्ठार | ठठेरा |
डम | डोम |
त्रिपाठी | तिवारी |
माता | माँ |
पुत्रवधू | पुतोहू |
पुत्री | पूती |
सुपुत्र | सपूत |
धात्री | दाई |
तात | ताऊ, दादा |
वर्ष | बरस |
संध्या | साँझ |
रात्रि | रात |
माघ | माग |
द्वादशी | द्वादसी |
आश्विन | आसोज |
कार्तिक | काती |
मार्गशिर्ष | मीगसर |
एकादशी | एकादसी |
सत्ययुग | सतजुग |
वणिक् | बनिया |
चातुर्मास्य | चौमासा |
वज्रांग | बजरंग |
शिष्य | सिक्ख |
चेलक | चेला |
साधु | साहु |
वद्र्धकि | बढ़ई |
लौहकार | लुहार |
यमुना | जमुना |
गणेश | गनेस |
मणिकार | मनिहार |
चर्मकार | चमार |
श्रेष्ठिन् | सेठ |
चित्रकार | चितेरा |
डाकिनी | डायन |
पुजाकारी | पुजारी |
ज्योतिषी | जोशी |
ठक्कुर | ठाकुर |
प्रहरी | पहरी |
लक्ष्मण | लखन |
भगिनी | बहिन |
ज्येष्ठ | जेठ |
ज्येष्ठ-पुत्र | जेठौत |
ननंद | ननद |
भागिनेय | भानजा |
मातृष्वसा | मौसी |
वधू | बहू |
पुत्र | पूत |
शोभन | सोहन |
सुपुत्र | सपूत |
पौत्र | पोता |
प्रपौत्र | परपोता |
वत्स | बच्चा |
भातृ | भाई |
भातृजाया | भावज |
जामातृ | जमाई, जँवाई |
ज्ञाति | नाता |
यमराज | जमराज |
राजपुत्र | राजपूत |
स्वामी | साँई |
गोस्वामी | गोसाँई |
उपाध्याय | ओझा |
कूबर | कूबड़ |
गल | गला |
ग्रंथि | गाँठ |
अक्षि | आँख |
नक्र | नाक |
कर्ण | कान |
हस्त | हाथ |
जिह्वा | जीभ |
दंत | दाँत |
चर्म | चाम |
दंष्ट्रा | दाढ़ |
बाहु | बाँह |
श्मश्रु | मूँछ |
अंगुलि | उँगली |
जंघा | जाँघ |
पृष्ठ | पीठ |
अन्न | आँत |
तनु | तन |
ओष्ठ | ओंठ, होंठ |
मस्तक | माथा |
श्वश्रु | सास |
श्वसुर | ससूर |
गजेंद्र | गयंद |
भातृज | भतीजा |
प्राघूर्ण | पाहुना |
श्यालक | साला |
सपत्नी | सौतन |
कुमार | कुँआरा |
कुमारी | कुँआरी |
मित्र | मीत |
पुरुष | पुरखा |
कच्छ | कछवाहा |
क्षत्रिय | खत्री |
योगी | जोगी |
द्विवेदी | दूबे |
नापित | नाई |
शीर्ष | सीस |
शिरस् | सिर |
अस्थि | हड्डी |
मुष्टिका | मुट्ठी |
कफोणी | कुहनी |
जंभ | जभड़ा |
धर | धड़ |
स्तन | थन |
क्रोड | गोद |
रोम | रोआँ |
कुक्षि | कोख |
तंदु | तोंद |
शृंगार | सिंगार |
कज्जल | काजल |
तिलक | टीका |
लज्जा | लाज |
गुंठन | घूँघट |
अश्रु | आँसू |
नग्न | नंगा |
निद्रा | नींद |
छादिन् | छाती |
छाल | छाला |
छिक्का | छींक |
जूट | जूड़ा |
टंक | टाँग |
वटिका | टिकिया |
तल | तलवा |
पटक | पगड़ी |
प्रस्वेदन | पसीना |
पर्यस्त | पालथी |
पाद | पाँव |
पिच्च | पीक |
पुच्छ | पूँछ |
कुष्ठ | कोढ़ |
कास | खाँसी |
स्फोटक | फोड़ा |
खर्जू | खुजली |
घात | घाव |
ग्रंथि | गाँठ |
शल्यकी | साही |
दद्रु | दाद |
चक्रवत् | चकत्ता |
श्वशुरालय | ससुराल |
गृह | घर |
ज्ञाति | नैहर |
ग्राम | गाँव |
आश्रय | आसरा |
क्षेत्र | खेत |
मार्ग | मारग |
वाट | बाट |
चतुष्क | चौक |
वाटिका | बाड़ी |
फुल्लवाटिका | फुलवाड़ी |
अक्षवाट | अखाड़ा |
आखेट | अहेर |
गर्त | गड्ढ़ा |
छत्र | छत |
श्मशान | मसान |
स्थानक | थाना |
स्थान | थान |
स्थल | थल, ठहर |
स्थूल | थलथल |
टंकशाला | टकसाल |
पुष्कर | पोखर |
झर | झरना |
कूप | कुआँ |
टंक | टाँका |
सरोवर | सरवर |
घट्ट | घाट |
खनि | खान |
खानि | खाई |
कोण | कोना |
गुहा | गुफा |
परिकोट | परकोटा |
भ्राष्ट्र | भट्टी |
यंत्रमंत्र | जंतरमंतर |
चतुष्की | चोकी |
छद् | छज्जा |
यमद्वार | जमवार |
जलधर | जलहर |
द्युलोक | जुलोक |
ज्योतिर्लिंग | जोतिलिंग |
दोला | झूला |
अष्ठीला | टीला |
दभ्र | डाबर |
देहली | दिल्ली, ड्योढ़ी |
त्रिकोण | तिकोना |
त्रिकलिंग | तैलंग |
दलाढ्य | दलदल |
दिशांतर | दिसावर |
देवगृह | देवहर |
धवलगिरि | धौलागिरि |
प्रतिवेश, प्रतिवास | पड़ोस |
पाषाण | पहाड़ |
प्रतोली | पौल |
अंगरक्षक | अँगरखा |
अंगोच्छ | अँगोछा |
स्तृ | इस्तिरी |
कंचुक | अचकन |
कर्कर | कंकड़ |
कर्पट | कबाड़ |
काच | काँच |
केदार | कियारी |
कुद्दाल | कुदाल |
कुंड | कूँड़ा |
क्षुरप्र | खुरपा |
गंज | गजरा |
घर्घर | घाघरा |
कर्पट | कपड़ा |
शाटिका | साड़ी |
चतुष्पाद | चौपाया |
चतुष्पदी | चौपाई |
खट्वा | खाट |
पल्यंक | पलँग, पालकी |
शय्या | सेज |
कमल | कँवल |
कंकण | कंगन |
कंकट | कंघा |
कपाट | किवाड़ |
कर्पूर | कपूर |
काष्ठ | काठ |
कोष्ठक | कोठा |
घट | घड़ा |
गर्गर | गगरा |
दंड | डंडा |
टंग | टाँगा |
डोरक | डोरा |
तृण | तिनका |
दीपक | दीया |
शकट | छकड़ा |
कंकट | काँटा |
स्तंभ | खंभा |
छत्र | छाता |
स्फटिक | फिटकिरी |
गेंदुक | गेंद |
रसना | रस्सी |
रक्षा | राखी |
यज्ञ | जनेऊ |
इष्ठका | ईंट |
प्रस्तर | पत्थर |
मौक्तिक | मोती |
भांड | हाँडी |
हिंदोल | हिंडोला |
खर्पर | खप्पर |
तरवारि | तलवार |
क्षुर | छूरा |
छेदन | छेना |
घुघुरव | घुँघरू |
तांबुल | तंबोल |
प्रणाल | परनाला |
पाश | फंदा |
वर्त्ति | बत्ती |
पुस्तिका | पोथी |
पीठक | पीढ़ा |
लकुड | लकड़ी |
यष्ठि | लाठी |
संदंश | सँडासी |
सूची | सूई |
श्रैणी | सीढ़ी |
हारि | हार |
शृंखला | साँकर, साँकल |
डिंब | डिब्बा |
तालक | ताला |
त्रिकाष्ठ | टिकठी |
त्रोटक | टोटका |
वेष | भेस |
बीटक | बीड़ा (बीड़ी) |
गवेरुक | गेरू |
शर | छड़ |
छद | छाज (ला) |
यंत्र | जंतर |
युक्त | जूता |
झल्लरी | झालर |
टंकक | टका |
स्तोक | टुकड़ा |
डमरु | डमरू |
तनिका | तन्नी |
तोलक | तोला |
स्थाली | थाली |
पट्ट | पट्टा |
पट्टिका | पट्टी |
पात्र | परात |
परिधि | पहिया |
पाशक | पासा |
पिटक | पिटारा |
पुत्रक | पुतला |
पेटिका | पेटी |
फाल | फावड़ा |
स्वर्ण | सोना |
ताम्र | ताँबा |
पित्तल | पीतल |
हीरक | हीरा |
लोह | लोहा |
कांस्य | काँसा |
पुष्पराग | पुखराज |
म्रक्षण | मक्खन |
छच्छिका | छाछ |
अत्र | आटा |
खाद्य | खाद |
गुड | गुड़ |
कुदुरु | गोंद |
अन्नाद्य | अनाज |
धान्य | धान |
गोधूम | गेहूँ |
चणक | चना |
यव | जौ |
कर्पास | कपास |
शर्करा | शक्कर |
लवंग | लौंग |
लवण | लोन |
शतपुष्पा | सौंफ |
शुंडी | सोंठ |
पक्कान्न | पकवान |
पर्पट | पापड़ |
क्षीर | खीर |
पूप | पुआ |
चूर्ण | चूरमा |
ज्युष्ट | जूठन |
जुष्ट | जूठा |
अमृत | अमिय |
पानीय | पानी |
घृत | घी |
दुग्ध | दूध |
दधि | दही |
धत्तूर | धतूरा |
वृक्ष | रूख |
निंब | नीम |
फुल्ल | फूल |
वट | बड़ |
जड | जड़ |
कुष्मांड | कुम्हड़ा |
चीड | चीड़ |
गोलक | गूलर |
गंजा | गाँजा |
जटा, जड़ | जड़ |
यूथी | जूही |
स्थाणु | ठूँठ |
क्रयाणक | किराणा |
आढकी | अरहर |
ऋद्ध | उरद |
छाया | छाँह |
दूर्वा | दूब |
यवानिका | अजवायन |
अतसी | अलसी |
मुद्ग | मूँग |
शाक | साग |
वंगण | बैंगन |
लशुन | लहसुन |
शृंग | सींग |
विट् | बीट |
दंश | डंक |
ऊर्ण | ऊन |
कच्छप | कछुआ |
मरिच | मिर्च |
हरिद्रा | हलदी |
जीरक | जीरा |
गृंजन | गाजर |
आम्र | आम |
कदल | केला |
अमृत | अमरूत, अमरूद |
जंबु | जामुन |
अम्ली | इमली |
नारिकेल | नारियल |
आमलक | आँवला |
उष्ट्र | ऊँट |
गो | गाय |
वानर | बंदर |
वत्स | बच्छा |
सिंह | सिंघ |
ऋक्ष | रीछ |
शूकर | सूअर |
हस्तिन | हाथी |
महिष | भैंस |
षंड | साँड़ |
चित्रक | चीता |
पक्षी | पंछी |
कोकिल | काेयल |
गृध्र | गिद्ध |
सर्षप | सरसों |
शुंडी | सूँड़ |
पुच्छ | पँूछ |
मत्स्य | मछली |
लवण | लून |
धन्याक | धनिया |
हिंगु | हींग |
खर्जूर | खजूर |
शिंबी | सेब |
कंटकफल | कटहल |
अक्षोट | अखरोट |
निंबूक | नीबू |
गर्दभ | गधा |
व्याघ्र | बाघ |
बर्कर | बकरा |
वलद | बैल |
भल्लुक | भालू |
लोमटक | लोमड़ी |
घोटक | घोड़ा |
हरिण | हिरन |
शृंगाल | सियार |
जीव | जी |
उलूक | उल्लू |
काक | कौआ |
मयूर | मोर |
टिट्टिभ | टिटिहरी, टिड्डी |
चर्मवटका | चमगादड |
चिल्ल | चील |
पक्षालु | पखेरू |
पक्ष | पंख |
शुक्ति | सीप |
चिंगट | झींगा |
वृश्चिक | बिच्छू |
कर्कट | केकड़ा |
मर्कटी | मकड़ी |
भ्रमर | भौंरा |
मक्षर | मच्छड़, मच्छर |
कृकलास | गिरगिट |
क्षिप्रगिलि | छिपकली |
फण | फन |
विग्रह | बीघा |
वटक | बाट |
हरित | हरा |
पीत | पीला |
नील | नीला |
गभीर | गहरा |
बभ्रु | भूरा |
चित्रल | चितरा |
गोत्र | गोत |
दुर्लभ | दूलह |
दोला | डोला |
मुकुट | मौर |
चंद्र | चाँद |
माघवृष्टि | महावट |
धरित्री | धरती |
जगत् | जग |
विद्युत | बिजली |
ताम्रचूड | तमचुर |
तित्तिर | तीतर |
चंचु | चों |
घटिका | घड़ियाल |
सर्प | साँप |
नकुल | नेवला |
मक्षिका | मक्खी |
कीटक | कीड़ा |
गोधा | गोह |
क्रोश | कोस |
उज्ज्वल | उजला |
श्यामला | साँवला |
गौर | गोरा |
विवाह | ब्याह |
वरयात्रा | बरात |
अग्नि | आग |
मेघ | मेह |
बालुका | बालू |
वाष्प | भाप |
वारिद | बादल |
प्रालेय | पाला |
अकार्य | अकारज |
द्विक् | दुकेला |
अत्यद्भुत | अचंभा |
अष्टकेलि | अटखेली |
कंकाल | कंगाल |
कर्कट | किरकिरा |
क्षुरण | खरोंच |
आयुष्मान् | खुमान |
जल्प | गल्प, गप |
गुणन | गुना |
कर्पदिका | कौड़ी |
अलग्न | अलग |
स्वक् | सगा |
पश्चात्ताप | पछतावा |
सहार्ध्य | साझा |
तपस्वी | तपसी |
अज्ञानी | अनाड़ी |
जुष्ट | जूठा |
बधिर | बहरा |
प्रहरी | पहरी |
जन्म | जनम |
पूर्व | पूरब |
वाम | बायाँ |
दक्षिण | दाहिना |
पश्चिम | पछाँह |
दु:ख | दुख |
महार्घ | महँगा |
अवघट | औघट |
अवतार | औतार |
अद्बर्त्तन | उबटन |
गर्जन | गरज |
धूलि | धूल |
भ्रम | भरम |
धूम | धुआँ |
विकार | बिगाड़ |
आश्रय | आसरा |
उत्कृतोरु | उकड़ूँ |
अवच | ओछा |
कर्कर | किरकिरी |
क्षुद्र | खुदरा |
गह्वर | गबरू |
गुरुमंत्र | गुर |
उपल | ओला |
अच्छ | अच्छा |
वातुल | बावला |
उत्थान | उठान |
कल्लोल | कलोल |
वृद्ध | बुुड्ढ़ा |
यज्ञमान | जजमान |
बंध्या | बाँझ |
ग्रर्भिणी | गाभिन |
नियम | नेम |
महापात्र | महावत |
अंधकार | अंधेरा |
उज्ज्वल | उजाला |
उत्साह | उछाह |
नियम | नेम |
मल | मैल |
अवगुण | औगुन |
उल्लास | हुल्लास |
उपाख्यान | उपखान |
कुटुंब | कुटुम |
जाड्य | जाड़ा |
निष्ठुर | निठुर |
क्षेप | खेप |
अक्षर | आखर |
बुभुक्षा | भूख |
तीक्ष्ण | तीखा |
क्षीण | छीन |
प्रत्यय | पता |
पत्र | पत्ता, परत |
द्यूत | जुआ |
यौवन | जोबन |
शाप | सराप |
आश्रय | आसरा |
शकुन | सगुन |
आशी | आसीस |
आशा | आस |
विनय | बिनती |
वार्ता | बात |
वचन | बैन |
विभितक | बहेड़ा |
कण | कन |
कणिका | किनका |
रण | रन |
किरण | किरन |
पुण्य | पुन्य |
लवणता | लुनाई |
जीर्ण | झीना |
भद्र | भला |
अर्क | आक |
घनचक्र | घनचक्कर |
तिरश्चीन | तिरछा |
स्फूर्ती | फुरती |
स्वच्छ | सुथरा |
रूक्ष | रूखा |
शुद्ध | सीधा |
साक्षिन् | साखी |
शिक्षा | सीख |
परीक्षा | परख |
भीक्षा | भीख |
विच्छेद | विछोह |
गात्र | गात |
एकस्थ | इकट्ठा |
जुड् | जोड़ |
आश्चर्य | अचरज |
छाया | छाँह |
पूर्ण | पूरा |
शीतल | सीतल |
आदेश | आयसु |
शिथिल | ढीला |
व्याख्यान | बखान |
विरूप | बुरा |
वामन | बौना |
बंक | बाँका |
निमंत्रण | न्योता |
दृष्टि | दिट्ठि |
स्तोक | थोड़ा |
नृत्य | नाच |
सर्व | सब |
क्वाथ | काढ़ा |
प्रहेलिका | पहेली |
कुटज | कूड़ा |
घन | घना |
पटल | पलड़ा |
भाटक | भाड़ा |
रजनी | रैन |
सुघट | सुघड़ |
सहित | साथ |
च्युतक | चूक |
क्षेपक | सेवक |
जगत् | जग |
जगति | जगत |
क्षुद्र | छोटा |
जटित | जड़ित |
जांगलिन् | जांगलू |
जाल | जाला |
जिति | जीत |
जिवित | जीता |
युवा | जुवा |
झल्लिका | झलक |
झष् | झाँसा |
चपट | झापड़ |
टंकार | टकोर |
तुच्छ | टुचा |
तिरस् | टेढ़ा |
स्तब्ध | ढंडा |
स्थग | ठग |
डीन | डींग |
दुष्कर | डोकरा |
तंग | ढंग |
स्थाता | ढाँचा |
दृढ | ढाढ़स |
धृष्ट | ढीठ |
शिथिल | ढीला |
तडित | तड़ित |
त्रिक्रम | तिकड़म |
स्तर | थर |
स्तोमक | थोक |
द्विभाषी | दुभाषिया |
धावन | धावा |
मध्यम | धीमा |
धूम्र | धुआँ |
धूक | धोखा |
न्यंच् | नन्हा |
नव | नया |
निष्कर्म | निकम्मा |
निराकृत | न्यारा |
न्याय | न्याव |
परितोलन | पड़ताल |
प्रतिच्छाया | परछाई |
पर | पराया |
प्रत्यभिज्ञान | पहचान |
पंक्ति | पाँति |
पाषंड | पाखंड |
पीठिका | पीढ़ी |
पुराण | पुराना |
पुंज | पूँजी |
पूर्ण | पूरा |
पदांतर | पैतरा |
पादतल | पैदल |
पैण | पैना |
प्रीति | प्यार |
अद्र्धतत्सम शब्द
तत्सम | अद्र्धतत्सम | तद्भव |
कृष्ण | किशुन, किशन | कान्हा |
अग्नि | अगिन | आग |
वत्स | बच्छ | बच्चा |
चूर्ण | चूरन | चूर |
अक्षर | अच्छर | आखर |
कृपा | किरिपा | किरपा |
मयूर | मउर | मोर |
चंद्र | चंदर | चाँद |
परीक्षा | परीच्छा | परख |
लक्ष्मी | लच्छमी | लखमी |
भिक्षा | भिच्छा | भीख |
भिक्षारी | भिच्छारी | भिखारी |
शिक्षा | सिच्छा | सीख |
लक्ष्मण | लच्छण | लखन |
हस्त | हत्थ | हाथ |
संध्या | संझा | साँझ |
कर्पूर | कप्पूर | कपूर |
उज्ज्वल | उज्जल | उजला |
नक्षत्र | नछत्र | नखत |
वर्षा | बरसा | बारीस |
चत्वारि | चत्तारि | चार |
चतुर्दश | चौद्दरा | चौदह |
आज्ञा | आग्याँ | आन |
देवी | देई | – |
मुख | मुँह | – |
क्रिया | किरिया | – |
कर्म | करम | – |
पत्र | पत्तर | – |
धर्म | धरम | – |
अन्य अध्ययन सामग्री
संज्ञा | कारक |
सर्वनाम | वाक्य विचार |
विशेषण | वाच्य |
क्रिया | काल |
शब्द | अविकारी शब्द |
क्रिया विशेषण | मुहावरे |
संधि | लोकोक्तियाँ |
लिंग | वर्ण विचार |
वचन | विराम चिन्ह |
समास | वाक्यांश के लिए एक शब्द |
उपसर्ग | पारिभाषिक शब्दावली |
प्रत्यय | कारक चिन्ह |
अनेकार्थी शब्द | विलोम शब्द |
तत्सम शब्द | तद्भव शब्द |
एकार्थक शब्द | अन्य सभी लेख |